Dr.Strangelove or; how I learned to stop worring and love the bomb

Herken je dit? Er zijn van die ochtenden waarin alles plotseling in een nieuw licht verschijnt: bijvoorbeeld toen Donald Trump verkozen was als nieuwe president van de Verenigde Staten. Of persoonlijker: toen ik in Brussel woonde en vernam dat die ochtend het metrostation Maalbeek net getroffen was door een terroristische aanslag. Zo’n morgen was het ook toen ik de speech zag waarin Vladimir Poetin de toespeling naar het gebruik van kernwapens maakte.

De stemming die mij bevangt bij zo’n gebeurtenissen heet binnen de existentiefilosofie: het absurdisme. Waar de mens verlangt naar betekenis en zin verschijnt de werkelijkheid als volstrekt irrationeel en zinloos. Het bewustzijn van deze kloof tussen de menselijke behoefte naar zin en de daar niet aan beantwoordende wereld is de absurde levenservaring.

Filosofen en kunstenaars schrijven en creëren vaak vanuit een dominante gestemdheid. Ik denk aan het heroïsche pathos in Nietzsche zijn aforismes of het contemplatieve, mathematische lijnenspel van Mondriaan. De cineast Stanley Kurick is, samen met de romancier Franz Kafka, de absurdistische kunstenaar pur sang. Kurbrick zijn cinematografisch denken onderzoekt in mijn ogen dan ook de vraag: wat betekent mens-zijn in een absurde wereld?

Een paar iconische karakters binnen Kubrick zijn oeuvre: de schrijver Jack die in The Shining gedurende een barre winter in de Rockey Mountains waanzinnig wordt, Barry Lyndon in de gelijknamige film die in de 18e eeuw probeert te stijgen op de maatschappelijke ladder, maar uiteindelijk van de ladder naar beneden tuimelt, of tot slot de klassieker 2001: A Space Odyssee waar de technologische mens maar een nietig, onbeduidend wezen blijkt te zijn voor een machtig buitenaards geslacht. Steeds weer, binnen een ander genre, onderzoekt Kubrick: de strevende mens die ten onder gaat in een niet aan onze behoeftes beantwoordende wereld. Zo ook in Dr.Strangelove or; how I learned to stop worring and love the bom uit 1964. Een klassieker die met de huidige nucleaire dreiging weer bijzonder actueel is geworden.

Het streven van de personages, in de film, is om te voorkomen dat vierendertig B-52 bommenwerpers, met elk 50 megaton aan atoombommen, hun targets in de Sovjet-Unie bereiken. Zij zijn op weg gestuurd door generaal Jack D. Ripper die, bevangen door een complottheorie, het ‘Plan R’, zonder goedkeuring van het Pentagon, heeft geactiveerd. De procedure behorende bij ‘Plan R’ is dat het Pentagon alleen nog kan communiceren met de bommenwerpers wanneer men één uit drie letters bestaande code bezit. De code die alleen Jack D. Ripper heeft. Die op één derde van de film een kogel door zijn hoofd jaagt.

In de ‘war room’ van het Pentagon pogen de topbestuurders, waaronder de president van Amerika, deze absurde situatie het hooft te bieden. Ze hebben twee uur: anders zullen de speciale targets in de Sovjet-Unie door de atoombommen vernietigd worden. Met als gevolg dat de ‘doomsday machine’ automatisch gelanceerd zal worden. Deze ‘doomsday machine’ zal het gehele aardoppervlakte onleefbaar maken.

Onder deze hoge druk onderzoekt de meester van het wantrouwen Stanley Kubrick in de ‘war room’, op satirische wijze, het handelen van de topambtenaren die deze catastrofe pogen te voorkomen. Hij ziet veel. Zo ontmaskert hij de Amerikaanse legertop waarbinnen een genadeloze ‘wil tot macht’ speelt, toont hij achter de diplomatie een bitter ressentiment en gaat er achter de wetenschap een utopische experimenteerdrift schuil.

Maar zijn primaire focuspunt lijkt te liggen op het feit dat de heren in de ‘war room’ vechten tegen een door henzelf ingestelde veiligheidsprocedure die in de praktijk compleet absurd blijkt te zijn. Zo absurd dat zij uiteindelijk niet in staat zijn om te voorkomen dat één van de B-52 vliegtuigen zijn atoomlading lost. En daarmee de complete vernietiging van de aarde in werking zet.

Kubrick lijkt te waarschuwen om voor onze angsten en onzekerheden controlesystemen op te tuigen. Procedures, protocollen en richtlijnen die zich tegen ons kunnen keren. Dit is de thematiek die ook in de kinderbijslagaffaire naar voren kwam, net als tijdens de covid-19 pandemie. De overregulering bedreigt de menselijkheid. Maar wat dan te doen in een tijd van angst en onzekerheid?

Iets wat mij opviel in de gehele film was het onvermogen tot communicatie tussen de personages. Alsof procedures boven oorspronkelijke menselijke interactie stonden. Een voorbeeld: de bestorming van de legerbasis Burpelson waar Jack D. Ripper verblijft. Kapitein Mandrake heeft de code bemachtigt, na de zelfmoord van de generaal Ripper, echter de legerleiding die de basis heeft ingenomen wil hem niet laten bellen met de ‘war room’. Het onvermogen om samen tot het wezenlijke punt te komen is voor mij een van de vele momenten in de film van een Babylonische spraakverwarring.

Wat als Kubrick zijn wantrouwende blik had gericht op de topbestuurders anno nu? Op de ‘war rooms’ van de Verenigde de Naties, Het Kremlin en de Nato? Kubrick zou Biden zien spreken over ‘de slager’ Poetin, Ben Hodges, de baas van het Amerikaanse leger tot 2018 in Europa, zien pleitten voor een ‘no fly zone’, hij zou Erdogan de onderhandelingsrol naar zich toe zien trekken, de oligarch Ambramovic volgen op de tweede rij bij deze onderhandelingsgesprekken, zou hij ingezoomd hebben op de schuldbewuste en bange ogen van de defensieminister van Rusland Sergej Sjojgoe tijdens de briefing van Poetin? Wie zou hij zien door zijn lens wanneer hij de oud acteur Zelenski in beeld bracht?

Wat is mens-zijn binnen een absurde wereld?

Met Dr.Strangelove lijkt Kubrick voor drie punten ons anno nu te waarschuwen. Allereerst: bestrijdt de angst voor het absurde niet met de bouw van complexe veiligheidsprocedures. Dit vermeende rationele antwoordt ten dienste van veiligheid kan omslaan in een irrationele absurde werkelijkheid. Ten tweede wijst hij in zijn cinema van het wantrouwen op het primaire eigenbelang dat opspeelt bij topbestuurders wanneer zij onder hoge druk staan. Voor een ‘wil tot macht’ of een grenzeloze experimenteerdrang. En tot slot ten derde is er het risico op een Babylonische spraakverwarring wanneer belangen zo scherp tegenover elkaar komen te staan gegeven een absurde situatie.

Herken je deze momenten van opluchting? De ochtend dat Trump niet meer de president van de Verenigde Staten was. Dat het terroristische geweld afnam in Europa. Dat nu een maand na de nucleaire dreigementen de onderhandelingstafel wordt opgezocht in het Oekraïne-conflict. Met het oog op deze feiten voel ik hoop. Dit zijn de momenten, om met de boektitel van Martha Nussbaum te spreken, ‘when fear becomes hope’. Dit is spaarzaam in Kubrick zijn cinematografisch universum. Echter in mijn leven ook een gestemdheid naast de absurditeit van het bestaan.